Friday, June 29, 2012

VIA DOLOROSA


Via Dolorosa : Good Friday a lo hnaih hian Via Dolorosa tih thu hian ka lung a tileng zual thin. Via Dolorosa chu eng dang a ni lo va, a thih dawna kan Lalpa Isua zawh kawng an sawina a ni. Sap tawng chuan, way of suffering tiin an sawi thin a, chu chu keini tawng chuan tuarna kawng emaw, lungngaihna kawng tihna emaw a ni ang. Isua kawng zawh hnuhnung ber, ft. 2000 vel laia thui, misual thi mai turte chauhin an zawh thin, Jerusalem atanga kalvari tlang panna kawng kha Via Dolorosa an tih chu a ni. Vawiin thleng hian kristian tam tak chuan he Via Dolorosa hmun ngeiah hian urhsun taka kawng zawhin kan Lalpa hniak kha Good Friday a lo thlen hian an chhui leh thin.

Kraws kha : Kraws chanchin hrim hrim hi sawi tur tam tak a awm. Rome-ho chuan mi sual ber ber chauh krawsah hian an kheng bet thin a, Rome mi (citizen of Rome) chu krawsa khen beh an ni ve ngai lo an ti. Chutiang a nih avang chuan kraws chu mi tin tih leh rap a ni a, luruh hmun lam hawia nau awih pawh an duh ngai lo. Chu chu Isuan a thlan kraws kha a ni a, mak tak a ni ringawt!

Thiam lohna nei reng reng lo misual : Mi zawng zawngin a sualna an hre lo, mahse krawsah a thih a tul tlat. Isua khen beh thuah khan a chhan fel tak hmuh tur a awm lo va, judaten, "Kheng bet rawh" an tih nawn awn awn bak kha Pilata khan tan chhan tur a nei lo reng reng. Thiam pawh chan a tum khawp mai; Heroda hnenah te a tir a, a chang leh vuaka chhuah mai te a tum bawk a. A tawp a tawpah chuan judaho a ngam ngang lo va, "Ka kut ka sil e" ti chungin Isua kha khen beh turin thu a pe ta a ni. Helaiah hian ngaihtuah chian ngai a awm. Pilata kha thu petu chu a ni ngei mai; amaherawhchu, nang leh kei leh leia mi zawng zawngte hian mawh kan phur a ni tih hi kan hriat nawn fo a tul. Misual thi tur min chhandam nan thiam lohna nei lo, mifel famkim kha haw hawin an kheng bet ringawt mai a ni. Lawm nachang hre tur kan va ni tehlul em! :

Via dolorosa-ah tawp suh se : Kum sanghnih chuang liam tawh, vawiin angah khan kan Lalpa Isua Krista chuan mipui nuihsawh leh diriam karah, hliam tuar leh chau tak, khawhar tak siin Via Dolorosa kha kraws puin a zawh chhuak a, i tan leh ka tan. Kan Lalpa kum 2012-a a thih champha phak a lo thlen hian nang leh kei tel lo hian a la khawhar tho asin. An sawi Via Dolorosa khu vawi sang sawm zawh chhuak mah la a na tawrh kha i chhawk thei ngai lo ang a, a khawhar i hnem ngai bawk hek lo vang. Mahse, "Isu, ka Lal leh ka chhandamtu i ni" tia a angchhungah i tlu lut a nih ngat erawh chuan, mala Via Dolorosa a zawh kha a thlawn lo tihna a ni ang a. Via Dolorosa tak tak khu i hmu ngai lo a nih pawhin a tuarna zawng zawngte tawmpuiin i hrethiam ang a, a tuarna avang leh lawm avanga mittui tla chungin a kiangah ni tin i leng tawh zawk ang.

MI CHI HNIH




Hlawhtling : Kut hnathawk emaw, dawhkana thawk emaw pawh ni se, rim taka thawka, an thawh hlawh ngei senga eitute hi mi hlawhtling dik takte chu an ni a. An hlawhtlin dan erawh a inchen lo thei e. Chutih lai chuan, hlawh phak baka khawsa, in nuam leh lirthei chhuak thar tinreng nena inchhek mi liante hi hlawhtling ni-a ngaia ngaisang tlat pawl hi he khawvelah hian kan awm ve zel tho dawn a ni awm e. Thian pakhat chuan fiamthu titakin, "TV-ah hian kut hnathawk hlawhtling chauh ni lovin, sawrkar hnathawk hlawhtling (hausa) te hi kawm ve tawh sela!" a ti a, awmzia a nei hlein ka hria. Hlawhtling leh hlawhtling hi a inan loh theih hle dawn a lo ni.



Zu : Zu sa leh zu zuar tam tak hi dan an bawhchhiat miau avangin an zu zawrh chawpin man an ni a. Sum tam tak senga ukil ruaia intlan chhuah a ngai a, intlan chhuak ve thei lote chu an tan mai a tul thin. Heti chin hi ka hrethiam. Ka lai tinatu chu - man miten zu an mansak ngei kha a thei faten fianrialah an insem a, dan ban phak lohah thlamuang takin an in der der thung thin hi a ni. Zu khap burna hmuna zu buaipui theuh theuh an inang lo mang e.

Inngaihna : Nula leh tlangval induha inthlahlel ngawih ngawih tan, hun remchang (chance) an neih fo bawk phei chuan chet sual hi thil har lo tak a ni thei (thianghlim taka inngaihzawn chu duhthusam a ni a). Vawi khat mai ni lo, vawi duai lo che sual nawn awn awn, an inruk loh avang leh an rai loh mai avanga biak in hawnga innei ta talh a awm theih ang a. Vawi khat lo che sual zeuh palh, chhungte leh thiante pawhin an hriatpui hauh loh, engkim hretu an zah avanga inpuanga kohhran hall-a innei ta mai pawh an awm bawk ang. Che sual ve ve si an va inang lo ve le(h)!

Thahnemngai : Chhiat ni leh that niah pawh khawtlang tana innghahna tlak, mi tlawmngaite hi an thahnem ngaihnaah an fakawm thin. Kohhran leh khawtlangin kan thlamuanpui a, kan ‘hero’-te an ni.Thenawmte hriat loh hlana an thawmhnaw seng lama thahnem lo ngai tlat thin te, mahni buhfai hralh ruk leh gas bur ruk lama thahnem ngai thinte nen chuan inpersan tak an ni.

Rukru : Cheng nuai tam ru-a, in ropui tak saa, nuamsa taka khawsaa, khawtlang tana inphal phian si a awm theih ang em? Chung mite chu intlawnsiaka, an laka tlaktlum tum a awm theih bawk ang em? Hengho tho hi rukru class hniam, cheng sang man hu pawh tling mang lo rutute dim lo baksaka mana, rei tak tantir pawisa reng reng si lo an ni thei ang em? Rukru theuh theuh kan hmuh dan a va dang thin em!

Huaisen : Khawlaia buaina siam reng ngam khawpa huaisen, awm nem zawkte sawisa hrep ngam khawpa huaisen, hringtu nu leh pate ngei pawh cho-a kutthlak ngam khawpa huaisen kan vengah ngei pawh hian a awm theih ang a. Chutih laiin, thian chhana thih ngam reng, zan reha mahni khum lum thawhsana tanpui ngaite tanpui tura pen chhuak ngam, khawtlang tana an mawhphurhna hlen chhuak ngam khawpa huaisen an la inphum tlat bawkin a rinawm. College-a kan zir thin kha min hriat chhuahtir zawk mai ka ti - "Huaisen leh huaisen an dang mang e!"

Mi chi hnih kan sawi takah te khian i tel ve em? Sim tur i neih chuan sim la, hmasawnna tur i neih chuan hma lam pan rawh le.

BEIHRUAL - ENGTIN NGE NI ZEL ANG?



Beihrual thupui hi Synod lam duan sa kan hmang a, that pawh a tha thawkhat niin a lang a. A hman dan tur leh a programme ruahman erawh tualchhung kohhran kutah a innghat thui viau a, thuneihna an nei lian hle a ni. A tlangpuiin, Kohhran programme pangngai angin Biak In-ah kan hmangho tlangpui a, rei lo deuh zawk Upa bial-ah kan hmang ho thin bawk. A nih loh leh, Camping emaw crusade emaw neih nan he hun hi kan hmang deuh ber thin.

Hetia han ngaihtuah mai hi chuan, programme pangngai pet peta zan tin inkhawm hi sawiselna tur a awm hran lo va, thil tha tak pawh a ni awm e. Ngun zawka ngaihtuah erawh chuan, Beihrual programme zawng zawng deuhthawah hian thalai kan lang tam lo tial tial tih hi phat rual a ni lo va, inkhawm hrim hrim hi kan tlem viau zel a ni. Beihrual thupui hi a hlawkpui tur ber thalai kan nih laiin thalai inkhawm kan tlem a nih si chuan Beihrual-in a tum kan thelh hle tihna a ni dawn a ni.

Kan thupui khi a pawimawh ta hle mai. Kan hmabaka tih tur awm thei chi hrang hrang i'n thlirho teh ang -
1) Beihrual-in a tum hi kan phawk zo ta lo em mai a, tih tawp a hun tawh e (Hei hi chu inkhawmpuiah a tlang har mai thei).
2) Kan kal dan pangngai hi a tha e (Wales ram ang khu kan ni har lo vang).
3) Kohhran thenkhatin an tih ang deuhin Thawhtan zan thalai puala dahin, Thawhleh Zan hmeichhe pualin dah bawk ila, zan dang zawngah a huhovin hmang ho thin ila (thalai leh hmeichhe inkhawm zanah an pung hlek ang a, Kohhran inkhawm kan pun phah chuang lo vang a; zan thum vel erawh chu thalaiten thupui an zir ho ve thei ang).
4) A tlai hma hian Beihrual thla hi 'Thalai hip khawm thla'-ah hmang ila. Zan lama inkhawm an phur theihna turin programme pawh zangkhai zawka hman phal ta ila. Kan inhawng deuh a nih phei chuan zing leh chhun hun remchangah infiamna/intihhlimna pawh buatsaihsak hial ila, zan lam inkhawm pawh an phur phah sawt a rinawm. Pahnih khatin kohhran hnaih nana an hman phah a nih pawhin a hlawk hle dawn si a. Heti ang taka kan ti thei a nih chuan Beihrual-in a tum tak pawh kan phawk chhuak zo ngei ang le. Thalai, biak in lam hawi nachang hre lo, sualin thiam leh zei taka a hip beh mekte kan lak let lehna hun remchang tha tak a ni mai dawn a ni.


Beihrual hmang hmasatute khan ring lote an 'bei rual' a, Lalpa ram an la. Tunah hian setana'n ram a la ve duai duai ni te hian a lang thin a; chuvangin, 'bei rual' a, Lalpa ram chhana a ram lak let leh hi a va hun ta em!

‘TLEIRAWL vs RAWLTHAR’ LEH KA VEI ZAWNG


Kan pi leh pute hun chu kan hre ve phak lo va, sawi theih pawh ka nei hek lo. Ka hriat ve phak chinah erawh, 'Kan tleirawl lai' kan ti thin kha a ni a, 'Kan rawlthar lai' kan ti ngai lo. Zirlai buah erawh chuan, 'rawlthar' chu mipa sawina a ni a, 'tleirawl' chu hmeichhe sawina a ni e, tiin kan zir fo thin. Tun hnuah hi chuan, kan lo zir ve tlut tlut thin kha tute emaw ngaih dan, ngaih dan pakhat ve mai niah ka ngai ta ber.

'Tleirawl' nge hmasa 'rawlthar'
Kum 1912 daih tawha chhuak Kristian Tlangau bu-ah ‘tleirawl’ tih hi mipa sawi nan hman a ni tawh a. Kum 1939 vela Pu Buanga’n, ‘Dictionary of the Lushai Language’ a tihchhuahah pawh khan ‘tleirawl’ tih chu mipa leh hmeichhe sawi nan hman a ni tho mai bawk. Chuvangin, tuna kan pawm dan, ‘tleirawl hi mipa leh hmeichhe sawina a ni’ tih hi kum 1910-1940 bawrah pawh an pawm dan a ni tih a chiang hle a. 'Rawlthar' tih ve thung hi chu kan Bible-a, "Rawlthar, tho rawh ka ti a che" tih kha lehkhabua a chuanna hmasa ber a ni mai ang em? Ka hre lo le.

Gender 'debate'
'Tleirawl' hi 'common gender' a ni e, tihah chuan tumah kan inhnial lemin a lang lo. Mipa sawina bik, 'rawlthar' hi 'masculine gender' a nih chuan a opposite gender chu eng nge ni ta ang, tihah hian ngaih dan a inpersan ta chiah niin a lang. Mi thenkhat chuan, "Hmeichhe sawina bik kan nei lo va; chuvangin, 'tleirawl' hi feminine gender chu a ni mai alawm" an ti a. Thenkhatin, "Common gender ni reng, feminine gender-a hman chu a dik thei dawn em ni?" an ti thung.

Sap khuan chhiahhlawh sawina an neih chu 'servant' tih a ni a, chu chu common gender a ni. Man-servant an tih chuan masculine gender a lo ni ta a, maid-servant an tih chuan feminine gender a ni ve ta thung a. Hetiang deuh hian, 'tleirawl' chu common gender a nih avangin hmeichhe bik sawi nan 'hmeichhe tleirawl' hmang ila, mipa bik sawi nan 'mipa tleirawl' tih hmang ve thung ila, kan dam tlang maiin a rinawm. Hetianga kan inremsiam mai loh chuan hmeichhia sawina bik kan nei ngai dawn lo tihna a ni ang.

'Rawlthar' tih hi chu 'mipa tleirawl' sawina tawngkam pakhat a ni tih chiang tlang ila, a opposite gender pawh 'hmeichhe tleirawl' a ni ve leh mai ang chu.

Rawlthar opposite gender chu tleitir maw?
Thenkhat chuan ‘rawlthar’ opposite gender chu ‘tleitir’ a ni e, an ti a ni mai thei a. ‘Tleitir’ hi chu hla thu chauha hman thin niin ka hria a, kan mi thiamten prose-a hman theih tura an lo thlak ta a nih chuan ka tang hauh lo. Tin, ‘tleitir’ han tih hrim hrim hi Pu James Dokhuma chuan, ‘nula tir; nula leh tlangval tan tir’ tiin a hrilhfiah a, hei pawh hi sawi zui tham chu a awm ngei ang. Hla thuah pawh hmeichhe sawi nana hman a nih dawn chuan ‘tleitiri’ an ti deuh kher thin a ni lo’m ni? Mipa, tleitir han tih chu a inhmeh lo huin a lang ngei mai a; amaherawhchu, kan mi thiam, Pu James Dokhuma hian eng vanga hetianga hrilhfiah nge a nih tih hi hriat a chakawm khawp mai.

Pu Buanga kha
J.H. Lorrain, mizoten Pu Buanga kan tih mai kha, ‘Mizo tawng pawh hre ve tawk tawk’ angin Pu Lalzuia Colney khan a chhuah a. Zia lo ka ti deuh a, ka lai a na deuh a ni. Mizote tana a hlutzia leh a thawh hlawkzia hi sawi ban theih ni lovin ka hria. Chanchin tha la hre ngai lo Chanchin tha min rawn hrilh a, Mizo alphabet min siamsak a, Mizo-English dictionary hmasa ber a siam bawk a, ani anga mizote tana thawh hlawk hi Mizo chhul chhuak zingah ngei pawh tam an awm ka ring hauh lo.

Dictionary a buaipui lai ngat phei chuan a atchilh ni berin a lang a, "Khawi hmunah pawh awm ila, eng pawh ti ila, note bu ka keng reng a. Miin thu an sawi reng reng kha ka chhinchhiah loh chu a tam lo khawp ang." amah ngei khan a ti a. A thian thate pawhin, ‘Note bu keng reng-a (the man with the notebook)’ an tih phah hial nghe nghe a ni. Kum 40 chuang mahni pianpui tawng ni miah lo a buaipui peih kha a fakawm a, Mizo tawng pawh a ‘hre ve tawk tawk’ ni mai lovin, a thiam ngawtin ka ring.

Tute thu nge kan zawm dawn?
‘MBSE chuan chuti chuan an ti’, ‘MSSU lam chuan chuti zawk chuan an ti’, ‘Presbyterian chuan chutiang chu kan pawm dan a ni’ tih te a ri ta nawk mai, mizo tawng chungchanga inhnial fiamnaah. Presbyterian kohhran niha MBSE-a thawk bawk nih phei chu a buaithlak viau thei mai dawnin a lang. Tawng chungchanga thuneitu tawp kan awm loh avangin, ‘Kan kohhran chuan chuti chuan kan ti dawn’ tih emaw, ‘Kan board ngaih dan chu chu chu a ni a, a dang chu a dik lo’ tih emaw, ‘Kan house hian style kan nei a, hei hi kan hmang tlat dawn’ tih bur chi niin a lang lo. Chuvang tak chuan, min khaitu tur, mizo tawng chher leh humhalh kawnga thuneitu sang kan neih hi a tul hle mai.

Authority nei thei kan mamawh
Hman deuh khan MBSE hnuaiah Mizo Language Committee din a ni a, an thu leh hla pawh kan ngaichang a, kei phei chuan i-he lovin ka zawm deuh hmiah hmiah a ni. Amaherawhchu, lehkhabu pan te pakhat an tichhuak a, an duhtawk ta mai niin a lang a, an reh zui ta vang vang mai. Kha committee-a tel thenkhatte ngei pawh khan an committee kha ‘authority’ nei ni chuan an hre bik lo niin ka hria. Kan tawng chher kawngah leh a humhim kawnga pawimawh hmasa chu ‘thuneitu (authority)’ siam hi a ni. Tunah hi chuan rin tur ber hre lovin kan mi thiamte hian min siam a ni ber mai.
 
Mizo tawng dik inzirtir kawngah leh a chher thar zel kawngah te pawh chak taka min kaihruaitu tur ‘authority’ nei, board puitling emaw, department emaw hial pawh kan neih a tul takzet, kan tawng neihchhun hi hmasawn zel tura kan duh chuan. Language Board hi awm tawh sa a nih phei chuan kan sawrkar hian Mizo tawng humhalh, zirtir leh chher kawnga thuneihna tawp pe sela a thain a rinawm. Chutiang taka thuneihna sang a neih dawn erawh chuan a member lamah duhtui a tul viau thung ang a. MAL, MBSE, SL&PB, University-a mi thiamte bakah vantlangin mizo tawng thiama kan neih leh ngaihte atanga lawr khawm thiam erawh a ngai ngei ang.

Mizo tawng dictionary pawh hi
Ka hre sual lo a nih chuan, ‘Mizo tawng Dictionary’ ti-a sawi theih hi pathum chauh kan la nei a nih hmel a - Pu Buanga dictionary, Pu Remkunga dictionary leh Pu Lalzuia te unau siam dictionary te hi. Inhnialna leh thu inchuh a awm reng renga kan keu hmasak fo chu dictionary hi a nih avang leh kan tawng hmasawn zelna tura thil tul a nih hrim hrim bawk avangin kan neih belh chu a hun tawh viau a ni. Tuna dictionary kan neih mekte hi a tha viau mai a, chhawr tangkai fe fe pawh kan tam viau awm e. Duhthusamah chuan, mimal emaw, unauzain emaw an siam ni mai lo deuh, mi thiam rualin an siam te hi nei thei ila a va hlu leh zual dawn em!

A chung lama kan sawi lan, Language Board hi Mizo tawng dictionary sual chhuak thei tura ka ngaih leh ka beisei ber chu a ni a. Tawng tualleng, tawng un, tawng chher thar leh tunlai thangthar tawng (slang) te pawh tel vekin dictionary hi mi thiam rualin han buatsaih ta sela chuan Mizo hnam hian kan hlawkpui ngawt ang. Chu hun chu beiseina nen lo thlir phawt mai teh ang.

Hmasawn tur chuan tlawm ngam a ngai
Tawng chungchanga harsatna lianpui awm thin chu, hriat dan leh pawm dan a tam thin lutuk hi a ni a. ‘Kan khaw tih dan’, ‘Ka hriat dan’ tih vel hmangin kan inhnial a, kan inhmin lem hlei lo va, a mi nawlpuia te phei chu kan buai tulh tulh zawk em ni aw, tih tur a ni fo. Mizo tawng chungchanga ‘authority’ nei hi awmin kan hman tlan tur Mizo tawng min chhawp chhuahsak dawn ta sela, kan pawm dan leh hriat dan te hi sahuai thing vawn tlut lovin kan thlah phal ang em? Kan tawng, Mizo tawng hian hma a sawn dawn chuan man pek a ngai dawn a, thenkhatte hi chu kan tlawm ngam pawh a tul ang. Kan mi thiamten mahni ngaih dan theuh thlah hlei thei lova in seh tlat zel dawn a nih chuan Mizo tawng hian hmasawn zel aiin riralna kawng zawi zawiin a zawh zawkin a rinawm.

Chuvangin, Mizo tawng kan humhim zel dawn a niha, Mizo tawng hi hmasawn zel tura kan duh a nih chuan, Mizo tawng thiam kan neihte hi tlawm ngam khawpa huaisen an nih a ngai a ni.