Kan pi leh pute hun chu kan hre ve phak lo va, sawi theih pawh ka nei hek lo. Ka hriat ve phak chinah erawh, 'Kan tleirawl lai' kan ti thin kha a ni a, 'Kan rawlthar lai' kan ti ngai lo. Zirlai buah erawh chuan, 'rawlthar' chu mipa sawina a ni a, 'tleirawl' chu hmeichhe sawina a ni e, tiin kan zir fo thin. Tun hnuah hi chuan, kan lo zir ve tlut tlut thin kha tute emaw ngaih dan, ngaih dan pakhat ve mai niah ka ngai ta ber.
'Tleirawl' nge hmasa 'rawlthar'
Kum 1912 daih tawha chhuak Kristian Tlangau bu-ah ‘tleirawl’ tih hi mipa sawi nan hman a ni tawh a. Kum 1939 vela Pu Buanga’n, ‘Dictionary of the Lushai Language’ a tihchhuahah pawh khan ‘tleirawl’ tih chu mipa leh hmeichhe sawi nan hman a ni tho mai bawk. Chuvangin, tuna kan pawm dan, ‘tleirawl hi mipa leh hmeichhe sawina a ni’ tih hi kum 1910-1940 bawrah pawh an pawm dan a ni tih a chiang hle a. 'Rawlthar' tih ve thung hi chu kan Bible-a, "Rawlthar, tho rawh ka ti a che" tih kha lehkhabua a chuanna hmasa ber a ni mai ang em? Ka hre lo le.
Gender 'debate'
'Tleirawl' hi 'common gender' a ni e, tihah chuan tumah kan inhnial lemin a lang lo. Mipa sawina bik, 'rawlthar' hi 'masculine gender' a nih chuan a opposite gender chu eng nge ni ta ang, tihah hian ngaih dan a inpersan ta chiah niin a lang. Mi thenkhat chuan, "Hmeichhe sawina bik kan nei lo va; chuvangin, 'tleirawl' hi feminine gender chu a ni mai alawm" an ti a. Thenkhatin, "Common gender ni reng, feminine gender-a hman chu a dik thei dawn em ni?" an ti thung.
Sap khuan chhiahhlawh sawina an neih chu 'servant' tih a ni a, chu chu common gender a ni. Man-servant an tih chuan masculine gender a lo ni ta a, maid-servant an tih chuan feminine gender a ni ve ta thung a. Hetiang deuh hian, 'tleirawl' chu common gender a nih avangin hmeichhe bik sawi nan 'hmeichhe tleirawl' hmang ila, mipa bik sawi nan 'mipa tleirawl' tih hmang ve thung ila, kan dam tlang maiin a rinawm. Hetianga kan inremsiam mai loh chuan hmeichhia sawina bik kan nei ngai dawn lo tihna a ni ang.
'Rawlthar' tih hi chu 'mipa tleirawl' sawina tawngkam pakhat a ni tih chiang tlang ila, a opposite gender pawh 'hmeichhe tleirawl' a ni ve leh mai ang chu.
Rawlthar opposite gender chu tleitir maw?
Thenkhat chuan ‘rawlthar’ opposite gender chu ‘tleitir’ a ni e, an ti a ni mai thei a. ‘Tleitir’ hi chu hla thu chauha hman thin niin ka hria a, kan mi thiamten prose-a hman theih tura an lo thlak ta a nih chuan ka tang hauh lo. Tin, ‘tleitir’ han tih hrim hrim hi Pu James Dokhuma chuan, ‘nula tir; nula leh tlangval tan tir’ tiin a hrilhfiah a, hei pawh hi sawi zui tham chu a awm ngei ang. Hla thuah pawh hmeichhe sawi nana hman a nih dawn chuan ‘tleitiri’ an ti deuh kher thin a ni lo’m ni? Mipa, tleitir han tih chu a inhmeh lo huin a lang ngei mai a; amaherawhchu, kan mi thiam, Pu James Dokhuma hian eng vanga hetianga hrilhfiah nge a nih tih hi hriat a chakawm khawp mai.
Pu Buanga kha
J.H. Lorrain, mizoten Pu Buanga kan tih mai kha, ‘Mizo tawng pawh hre ve tawk tawk’ angin Pu Lalzuia Colney khan a chhuah a. Zia lo ka ti deuh a, ka lai a na deuh a ni. Mizote tana a hlutzia leh a thawh hlawkzia hi sawi ban theih ni lovin ka hria. Chanchin tha la hre ngai lo Chanchin tha min rawn hrilh a, Mizo alphabet min siamsak a, Mizo-English dictionary hmasa ber a siam bawk a, ani anga mizote tana thawh hlawk hi Mizo chhul chhuak zingah ngei pawh tam an awm ka ring hauh lo.
Dictionary a buaipui lai ngat phei chuan a atchilh ni berin a lang a, "Khawi hmunah pawh awm ila, eng pawh ti ila, note bu ka keng reng a. Miin thu an sawi reng reng kha ka chhinchhiah loh chu a tam lo khawp ang." amah ngei khan a ti a. A thian thate pawhin, ‘Note bu keng reng-a (the man with the notebook)’ an tih phah hial nghe nghe a ni. Kum 40 chuang mahni pianpui tawng ni miah lo a buaipui peih kha a fakawm a, Mizo tawng pawh a ‘hre ve tawk tawk’ ni mai lovin, a thiam ngawtin ka ring.
Tute thu nge kan zawm dawn?
‘MBSE chuan chuti chuan an ti’, ‘MSSU lam chuan chuti zawk chuan an ti’, ‘Presbyterian chuan chutiang chu kan pawm dan a ni’ tih te a ri ta nawk mai, mizo tawng chungchanga inhnial fiamnaah. Presbyterian kohhran niha MBSE-a thawk bawk nih phei chu a buaithlak viau thei mai dawnin a lang. Tawng chungchanga thuneitu tawp kan awm loh avangin, ‘Kan kohhran chuan chuti chuan kan ti dawn’ tih emaw, ‘Kan board ngaih dan chu chu chu a ni a, a dang chu a dik lo’ tih emaw, ‘Kan house hian style kan nei a, hei hi kan hmang tlat dawn’ tih bur chi niin a lang lo. Chuvang tak chuan, min khaitu tur, mizo tawng chher leh humhalh kawnga thuneitu sang kan neih hi a tul hle mai.
Authority nei thei kan mamawh
Hman deuh khan MBSE hnuaiah Mizo Language Committee din a ni a, an thu leh hla pawh kan ngaichang a, kei phei chuan i-he lovin ka zawm deuh hmiah hmiah a ni. Amaherawhchu, lehkhabu pan te pakhat an tichhuak a, an duhtawk ta mai niin a lang a, an reh zui ta vang vang mai. Kha committee-a tel thenkhatte ngei pawh khan an committee kha ‘authority’ nei ni chuan an hre bik lo niin ka hria. Kan tawng chher kawngah leh a humhim kawnga pawimawh hmasa chu ‘thuneitu (authority)’ siam hi a ni. Tunah hi chuan rin tur ber hre lovin kan mi thiamte hian min siam a ni ber mai.
Mizo tawng dik inzirtir kawngah leh a chher thar zel kawngah te pawh chak taka min kaihruaitu tur ‘authority’ nei, board puitling emaw, department emaw hial pawh kan neih a tul takzet, kan tawng neihchhun hi hmasawn zel tura kan duh chuan. Language Board hi awm tawh sa a nih phei chuan kan sawrkar hian Mizo tawng humhalh, zirtir leh chher kawnga thuneihna tawp pe sela a thain a rinawm. Chutiang taka thuneihna sang a neih dawn erawh chuan a member lamah duhtui a tul viau thung ang a. MAL, MBSE, SL&PB, University-a mi thiamte bakah vantlangin mizo tawng thiama kan neih leh ngaihte atanga lawr khawm thiam erawh a ngai ngei ang.
Mizo tawng dictionary pawh hi
Ka hre sual lo a nih chuan, ‘Mizo tawng Dictionary’ ti-a sawi theih hi pathum chauh kan la nei a nih hmel a - Pu Buanga dictionary, Pu Remkunga dictionary leh Pu Lalzuia te unau siam dictionary te hi. Inhnialna leh thu inchuh a awm reng renga kan keu hmasak fo chu dictionary hi a nih avang leh kan tawng hmasawn zelna tura thil tul a nih hrim hrim bawk avangin kan neih belh chu a hun tawh viau a ni. Tuna dictionary kan neih mekte hi a tha viau mai a, chhawr tangkai fe fe pawh kan tam viau awm e. Duhthusamah chuan, mimal emaw, unauzain emaw an siam ni mai lo deuh, mi thiam rualin an siam te hi nei thei ila a va hlu leh zual dawn em!
A chung lama kan sawi lan, Language Board hi Mizo tawng dictionary sual chhuak thei tura ka ngaih leh ka beisei ber chu a ni a. Tawng tualleng, tawng un, tawng chher thar leh tunlai thangthar tawng (slang) te pawh tel vekin dictionary hi mi thiam rualin han buatsaih ta sela chuan Mizo hnam hian kan hlawkpui ngawt ang. Chu hun chu beiseina nen lo thlir phawt mai teh ang.
Hmasawn tur chuan tlawm ngam a ngai
Tawng chungchanga harsatna lianpui awm thin chu, hriat dan leh pawm dan a tam thin lutuk hi a ni a. ‘Kan khaw tih dan’, ‘Ka hriat dan’ tih vel hmangin kan inhnial a, kan inhmin lem hlei lo va, a mi nawlpuia te phei chu kan buai tulh tulh zawk em ni aw, tih tur a ni fo. Mizo tawng chungchanga ‘authority’ nei hi awmin kan hman tlan tur Mizo tawng min chhawp chhuahsak dawn ta sela, kan pawm dan leh hriat dan te hi sahuai thing vawn tlut lovin kan thlah phal ang em? Kan tawng, Mizo tawng hian hma a sawn dawn chuan man pek a ngai dawn a, thenkhatte hi chu kan tlawm ngam pawh a tul ang. Kan mi thiamten mahni ngaih dan theuh thlah hlei thei lova in seh tlat zel dawn a nih chuan Mizo tawng hian hmasawn zel aiin riralna kawng zawi zawiin a zawh zawkin a rinawm.
Chuvangin, Mizo tawng kan humhim zel dawn a niha, Mizo tawng hi hmasawn zel tura kan duh a nih chuan, Mizo tawng thiam kan neihte hi tlawm ngam khawpa huaisen an nih a ngai a ni.